Jiyana Ahmedê Xanî

Her çendîn yên li ser jiyana Ahmedê Xanî nivîsîbin ne hindik bin jî yên ku agahdariyeke berbiçav û rast dabin gellek kêm in. Ew ên ku bi vî awayî nivîsîbin jî ji çend rêzan bêtir tiþtek neanîne. çimkî heta niha ji bilî berhemên Ahmedê Xanî tu tiþtekî wekî belge neketiye ber dest da meriv karibe firehtir li ser jiyana wî raweste. Berî ku em werin ser lêkolîna Alaeddîn Seccadî ya berfireh, di nav wan kesan de ku li ser Xanî nivîsîne, Mele Mehmûdê Bayezîdî, Hemze Begê Muksî û Celadet Alî Bedirxan in ku bi kurtî be jî hin agahdariyên rast dane, yên din li ser tarîxa jidayikbûn û mirina wî, li ser cih û warê wî agahdariyên þaþ dane.
 
Cara pêþîn Aleksandre Jaba, di kitêba xwe de cîh dide wê metna Kurmancî ya derheqê jiyana Ahmedê Xanî ku Mela Mehmûdê Bayezîdî nivîsiye. Aleksandre Jaba, ev metin her di wê kitêba xwe de kiriye Fransî jî. Mela Mehmûdê Bayezîdî, di vir de destnîþan dike ku Ahmedê Xanî ''ji taîfeya Hekariyan ji 'eþîrata Xaniyan e''. Em ji wir fêr dibin ku ev eþîr di sala 1000-ê Hîcrî (1592-yê Mîladî de) hatiye li Bayezîdê niþtecî bûye. Ew dinivîse ku wî Mem û Zîn, Nûbar û bi Kurmancî, Tirkî, Farisî û Erebî þiîr û xazel nivîsîne, li Bayezîdê bi navê xwe mizgeftek ava kiriye û ew bi xwe jî li rex wê mizgeftê definkirî ye. Heta di wir de tê diyarkirin ku Simaîlê Bayezîdî jî ku þairekî Kurd e þagirdê Ahmedê Xanî bûye û di mizgefta wî de dersên Kurdî daye biçûkên Kurdan(Ev þair di 1065-ê Hicri de bûye û di 1121-ê Hîcrî de miriye- Yanî hemdemê Xanî ye)1. Piþtî wî, Hemze Begê Muksî gava di 1919-ê de Mem û Zîn daye çapê, di pêþgotina xwe de, behsa tarîxa jidayîkbûn û ya temambûna Mem û Zînê ji Mem û Zîna Ahmedê Xanî li gor hesabê Hîcrî neqil dike, ji bo yekê dibêje 1061 û ji bo ya din dibêje 11052. Piþtre, Celadet Alî Bedirxan di hejmara 33-yan a Hawarê ya 1941-ê de ji Aleksandre Jabayî, ji Hemze Begê Muksî û ji Mem û Zînê bi xwe hin agahdariyên li jorê cara pêþîn bi tîpên latînî û bi Kurmancî dinivîse, lê di hesabkirinê de hin þaþîtiyan jî dike3. Cara pêþîn bi rêk û pêktir, piçekî berbiçavtir û firehtir Alaeddîn Seccadî hin agahdarî li ser jiyana Ahmedê Xanî dane ku agahdarîne rast di wan de hene. Agahdariyên ku wî dane hin di eserên Ahmedê Xanî bi xwe de hene, lê hin jî ew bi xwe nabêje rasterast ji kê wergirtine4. Lê dinivîse ku du tiþt ji Mela Salih wergirtine ku tarîxa mirina Ahmedê Xanî û navê bavê wî ye. Tarîxa bûna xwe, ya xelaskirina Mem û Zînê, ya xelaskirina Nûbara Biçûkan û ya ku kengî dest bi nivîsandinê kiriye û gava ku Mem û Zîn xelaskiriye umrê wî yê nivîskariyê çend bûye, di Mem û Zînê de û di Nûbara Biçûkan de hene. Piþt re bajarê Ahmedê Xanî medresên ku wî lê xwendine û bajar û welatên ku ew lê geriyaye jî wekî agahdarî di esera Alaeddîn Seccadî de hene, lê ew, belge an navekî diyarkirî nade ku wî ev ji kê yan ku derê wergirtine.
 
Wekî min berê jî nivîsîbû qenaeta min Alaeddîn Seccadî hem ev agahdarî, hem jî yên di berhemên Ahmedê Xanî de ji wî Mela Salihê ku ew bi nav dike wergirtine, ne ku ji berhemên Ahmedê Xanî û ne jî ji cihinî tir. çimkî eþkere ye ku ew bi kûr û dûrî li ser berhemên Ahmedê Xanî hûr nebûye loma jî hin agahdariyên þaþ di heqê naveroka berheman de(mesela di heqê Mem û Zînê de) daye.
Mesela tarîxa jidayikbûna Ahmedê Xanî, her ji bal Ahmedê Xanî ve di Mem û Zîna wî de hatiye diyarkirin ku dibêje:
Gava ew ji tunebûnê vederbû û hat ser ruyê erdê tarîx 1o61 bû. Ew serkêþê gunahkaran(ango Ahmedê Xanî) îsal gihîþte çil û çaran5. Ev tarîx, tarîxa Hicrî ye û li gora tarîxa Mîladî, Alaeddîn Seccadî dibêje ku dike 1650. Piþt re hema hema hemû kesên ku li ser Ahmedê Xanî nivîsîne li gora vî hesabî, tarîxa jidayikbûna Ahmedê Xanî sala 1650-yê Mîladî danîne. Lê M. Emîn Bozarslan vê hesabkirinê þaþ dibîne û dibêje ku tarîxa jidayikbûna Ahmedê Xanî 1651 e:
''Hin nivîskar û lêgerên Kurd nivîsîne ku, tarîxa 1061'ê li gora tarîxa mîladî dibe 1650. Wisa tê zanîn ku di hesabkirina her du tarîxan da þaþiyek hatiye kirin û ji ber wê þaþiyê ew tarîx ji aliyê hin nivîskar û lêgeran ve wisa hatiye qebûlkirin û wisa hatiye nivîsîn. Li gora serçaviyên rast ên ku ji aliyê pisporan ve hatine nivîsîn, serê sala 1061-ê rastê 25-ê meha 12-an a sala 1650'yê mîladî hatiye û ew roj roja yekþemê bûye; bi peyveka dî, roja 1'ê meha Muherremê ya sala 1061'ê Hîcrî, rastê roja yekþemê ya 25-ê Kanûna Pêþîn a sala 1650-yê Mîladî hatiye Li gora vî hesabî û li gora van tarîxan , tenê yek hefteyek ji sala 1061-ê Hîcrî, ketiye sala 1650-yê Mîladî yazde meh û sê hefteyên dî, ketine sala 1651-ê Mîladî.
 
Ehmedê Xanî nedaye zanîn ku ew di kîjan roja kîjan meha 1061-ê da hatiye dinê wî tenê sala hatina xwe ya dinê nivîsîye, ku ew jî sala 1061-ê Hîcrî ye. Li gora ku wî tenê sala hatina xwe ya dinê daye zanîn û 11 meh û 3 hefteyên wê salê jî ketine sala 1651-ê Mîladî, em dikarin hema hema qutûbirr bêjin ku ew di sala 1651-ê Mîladî de hatye dinê. Divê mirov bifikire ku di salekê de 52 hefte hene; 51 hefte ketine sala 1651-ê, tenê yek hefteyek ketiye sala 1650-yî. Li gora vî hesabî, îhtîmala ku ew di sala 1650-yî de hatibe ji 52-yan yek e; lê belê îhtîmala ku ew di sala 1651-ê da hatiye dinê, ji 52-yan 51 e. Nexu em'ê vê îhtîmala mezin qebûlbikin û bêjin ku Xaniyê nemir di sala 1651-ê de hatiye dinê6.
Li gorî van agahdariyan, meriv dikare bibêje ku Ahmedê Xanî di 1650-51-ê de (îhtîmala herî xurt jî di 1951-ê de)hatiye dinyayê.
Mesela çil û çar saliya Ahmedê Xanî jî meseleyeka munaqeþê ye. Li gora Alaeddîn Seccadî ev çil û çar sal li gora hesabê Hicrî ne û gava ew 44-an dixe ser 1061-ê Hîcrî, ew dibêje ku Ahmedê Xanî di 1105-an de Mem û Zîna xwe xelas kiriye. De ev tarîx jî dike 1693-yê Mîladî7. Her wekî tê zanîn salên Hîcrî yên ku li gora hesabê heyvê hesab dibin 10 rojan ji salên Mîladî kêm in. Gava li gora destnîþankirina Ahmedê Xanî ku gotiye gava ew ji Mem û Zînê xelas bûye 44 salî bûye, 44 salên Hîcrî dikin teqrîben 42 sal û 9 mehên Mîladî. Ku wiha be li gora hesabê îro gava Ahmedê Xanî Mem û Zîn Xelas kiriye 42 sal û 9 mehî (teqrîben 43 salî) bûye. Heke em vê têxin ser sala 1650- 51-ê, Dike 1693 an 1694. Ev jî li tarîxa Alaeddîn Seccadî dike. Lê wekî em dizanin li gora hesabê ku M. Emîn Bozarslan nivîsîye wî 44 sal xistine ser 1651-ê û gotiye ku Ahmedî Xanî di sala 1695-an de Mem û Zîn xelas kiriye. Li ser pêþniyara wî jî Kur-dan sala 1995-an kirin sêsedsaliya Ahmedê Xanî(ango sêsed saliya xelasbûna Mem û Zînê). M. Emîn Bozarslan sedemê vê yekê gava li ser tarîxa temambûna Mem û Zînê di pêþgotina Hemze Begê Muksî de radiweste, bi vî awayî þîrovedike:
''Hemzeyê Muksî ev tarîx li gora teqwîma Hîcrî hesab kiriye. Wek ku tê zanîn, Xanî di duwayiya 'Mem û Zînê' de nivîsiye ku ew di sala 1061-ê da hatiye dinê, ku ew sal li gora tarîxa Mîladî dibe 1651; her weha, nivîsiye ku umrê wî di sala temamkirina nivîsîna pirtûkê da bûye 44. Tê Zanîn ku Hemzeyê Muksî sala 1061'ê wek bingehek girtiye û li gora teqwîma Hicrî ya ku bi tevgerên Hîvê tê hesabkirin, 44 sal anîne ser wê salê, hingê jî dûwayika wî hesabî bûye 1105; ev sal jî li gora teqwîma Mîladî dibe 1694. Lê belê awayê vê hesabkirinê þaþ e. Lewra Xanî negotiye ku wî di sala 1105-ê Hîcrî da nivîsîna pirtûkê temam kiriye. Wî tenê daye zanîn ku umrê wî di sala temamkirina nivîsîna pirtûkê de gîhaye 44-an. Wek ku her kes dizane, li Kurdistanê umrê mirovan li gora tarîxa Hîcrî nayê hesabkirin. Lewra sala Hîcrî li gora tevgerên Hîvê ye û di salvegerekê da 10 roj kêmê sala Rojê ya adetî ye. Ji ber wê kêmayiyê jî mehên Hîcrî salê 10 roj diçin pêþ û ciyên wan her sal diguherin; bi wî awayî jî, salên Hîcrî di 36 salan de salek zêde dibin. Eger umrê mirovekî li gora salên Hîcrî û tevgerên hîvê bê hesabkirin, ew di 36 salên adetî yên rojê de dibe 37 salî. Ji ber ku her kes bi wê kêmayiyê dizane, umrê mirovan li gora mehên Hîcrî yên Hîvê nayên hesabkirin, lê li gora mehên Rojê tê hesabkirin; mesela ji Adarê heta Adarê yan ji Gulanê heta Gulanê û wd. Li gora vê rastiya Kurdistanê, divê mirov tarîxa temamkirina 'Mem û Zîn'ê weha hesab bike: Xanî di sala 1061-ê Hîcrî de hatiye dinê ku li gora teqwîma Mîladî dibe 1651. Mirovek ku di wê salê de bê dinê, gelo kengê dibe 44 salî? Bêguman di sala 1695-an da. Lewra umrê mirovan li gora meh û salên Rojê tê hesabkirin. Bi vî awayî û ji ber van semedan, em dibêjin ku li gora tarîxa Mîladî, Xanî nivîsîna 'Mem û Zîn'ê di sala 1695-an da temam kiriye''8.
 
Ferhad Þakelî jî di meqala xwe ya bi navê ''Sêsed saleyî Mem û Zînî Xanî'' de li ser mesela jidayîkbûna Xanî û tarîxa xelasbûna Mem û Zînê radiweste, ew usûla hesabkirina Bozarslan þaþ dibîne û hesabekî bi vî awayî dike:
''Danîna sala 1995'an ji bo sêsed saliya Mem û Zînê pêdiviyê lêhûrbûnê û rastkirinê ye û nabe ku meriv daneyne ber pirsiyarê.
Xanî bi xwe di dawiya beytên Mem û Zînê de eþkere kiriye ku ew di 1061'ê Koçî de ji dayik bûye û destana xwe jî di temenê(jiyê) 44 salan de xelas kiriye:
Lewra ku dema ji xeybê fek bû
tarîx yê hezar û þêst û yek bû.
Îsale gehîþte çil û çaran
wî pêþrewê gunehkaran.
 
أعلى