Jiyana Ahmedê Xanî

[BERXEWDAN]

Eqîda Îmanê
Eqîda Îmanê ya Ahmedê Xanî jî her bi vî awayî, ji bo vê armancê hatiye hûnandin ku zanîn û bîr û baweriyên dînî di nava zarok û gencên Kurdan da bi cîh bibin. Gava meriv bifikire ku di wê demê de gava ''ilim'' dihate gotin, berî her tiþtî ilmê dînî dihat bîra mirovan, wê gavê wê ji bo me çêtir diyar bibe ku Ahmedê Xanî çiqas ehemmiyet daye belavbûna ilim di nava Kurdan de.
Eqîda Îmanê ji 73 beytan pêk tê. Ev berhem, di dawiya vê xebatê de di beþa berhemên Xanî de hatiye weþandin.

 

[BERXEWDAN]

Eqîdeya Îslamê (Fî Beyanî Erkani'l-Îslamî)
Berhemeka Xanî ya din jî ew e ku bi navê ''Fî Beyanî Erkani'l-Îslamî'' di nav kitêba A. Le Coq de derket ku ev kitêb bi navê Kurdische Texte di 1903'an de li Berlinê hat weþandin. Eslê wê destxeta Mele Mihemedê Wanî ye ku wî di sala 1887-an de nivîsiye. Piþt re Zeynelabidîn Zinar ew wergerand ser tîpên Latînî û cara pêþiyê di 1990-an de li Almanyayê li ba Weþanxaneya Dengê Yekîtiyê, cara duduyan jî di 1995-an de li Swêdê, di kovara çira de da çapkirin48. Tiþtê herî balkêþ di vê eserê de ew e ku ew ne nezm lê nesr(pexþan) e. Qasî ku Zeynelabidîn Zinar destnîþan dike vê tekstê di wê berhema Le Coqî da di rûpelên navbera40-47-an de cih girtiye, 8 rûpel; 85 rêz in. Ew ji du beþan pêk tê. 1-Ruknê di Îslamê, 2- Ruknê di Îmanê49. Ev metnê han jî di dawiya vê xebatê de hatiye bicîhkirin.
Tiþtekî balkêþtir ê din jî ew e ku di dawiya ferhenga Yusuf Ziyaeddîn Paþa el-Xalidî de ji bilî Nûbara Biçûkan û Eqîda Îmanê du(her çendîn Yusuf Ziyaeddîn sê þiîrên din li ser navê Ahmedê Xanî danîne jî yek ji wan ya Melayê Cizîrî ye) þiîrên Ahmedê Xanî yên din jî hene ku yek ji wan navê wê ''Fî Beyanî Erkanî Îslam'' e û du beyt in ku þiîr wiha ye:

 

[BERXEWDAN]

Fî Beyanî Erkanî Îslam
Ger dipirsîtin kesek ruknê di Îslamê çi ne?
Bêjim: þehadetdan e, hem pênc weqt nimêj û rojî ne
Hem zekat û fitre ye, ya dî tewafa Ke'beyê
Ger hebit xercî, nebit û çu mani' û çu dijî mine50
Ev þiîr û ya wî ya din ku di wê kitêba binavkirî de ne di dawiya vê xebatê de jî ciyê xwe digrin.

 

[BERXEWDAN]

Þiîr û Xazelên wî
Gellek þiîr û Xazelên Ahmedê Xanî jî hene ku li ser yarî, dostayî û evînê, li ser dîn an tesewwufê ne. Hin ji wan ji destnivîsiyê hatine xelaskirin û di kitêb an kovarên cuda de hatine çapkirin. Hin hîn bi awayê xwe yên destnivîsî di arþîvên kutubxanan de ne û îhtîmaleka mezin hin jî bi destnivîskî li cem hin þêx û melan in. Ev ên ku me peyde kirine me di dawiya vê xebatê de behsa cîh û çavkaniyên wan jî kirine, dane ber hev û ew çap kirine. Xwendevan dikare di wî beþî de pirtir agahdarî li ser wan bibîne.
Celadet Alî Bedirxan, di Hawarê de behsa wê yekê jî dike ku kitêbeka wî ya din jî heye ku li ser cografya û esmanan û stêrnasiyê ye, lê ew bi xwe jî dinivîse ku wî ev kitêb bi çavê xwe nedîtiye lê bihîstiye51. Gava meriv di Mem û Zînê de zanyariya fireh a sitêrnasiya Ahmedê Xanî dibîne ji meriv re gellek ecêb nayê ku kitêbeka wî di vî warî de hebe.

 

[BERXEWDAN]

Jêrenot:
1 Jaba, M. Alexandre; Recueil de notices et rêcits kourdes, servant ý la connaissance de la lengue, de la littÈrature et des tribus du Kurdistan, 1860, St. Petersbourg Neqil ji Pakdemir, Mahmûd '' Di kitêba A. Jaba de Ehmedê Xanî'', Armanc, hejmar no:4(162) çiriya pêþîn 1995, Stockholm, r 2.
2 Hemze; ''Edebiyat û Asarê Edebî'', Mem û Zîn, 3 Mayûs 335(3-yê gulana 1919-an). Neqil ji Bozarslan, M. Emîn; ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'' , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995, Uppsala r. 93-96.
3 Azîzan, Herekol [Celadet Alî Bedirxan]; Hawar Kovara Kurdî, ''Klasîkên Me'', hejmar 33, 1-ê çiriya Pêþîn 1941, Þam, çapxana Sebatê, r. 9-10.
4 Seccadî, Alaeddîn, Mêjûyî Edebî Kurdî, 1952 r.194-196.
5 Lewra ku dema ji xeybê fek bû
tarîx hezar û þêst û yek bû
Îsal gehîþte çil û þaran
wî pêþrewê gunehkaran
6 Bozarslan, M. Emîn; ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'', pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, , Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 9
7 Seccadî, Alaeddîn; Mêjûyî Edebî Kurdî, 1371 hîcrî,1952 r.190

8 Bozarslan, M. Emîn; ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'' , pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 94, jêrenota 147-an.
9 Þakelî, Ferhad; ''Sêsed saleyî Mem û Zînî Xanî'', Mamosteyî Kurd, hejmara 29-an, buhara 1996-an, Stockholm.
10 Seccadî, Alaeddîn; Mêjûyî Edebî Kurdî, 1952 r.194-196.
11 Seccadî, Alaeddîn; Mêjûyî Edebî Kurdî, 1952 r.192
12 Bozarslan, M. Emîn: ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'', pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, ,Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 12.
13 Shakely, Ferhad; r.16.
14 Bozarslan, M. Emîn; ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'', pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 12 û Shakely, Ferhad, r.16

15 Amedî, Sadiq Bahaeddîn, Hozanvanêt Kurd, çapxaneyî Korrî Zanyarîy Iraq, Bexda, 1980, r. 308.
16 ) Emma bi murekeba qebaih
rûreþ kirine gelek sefaih
Xettê te ye serniwîþt û sermeþq
sîh sal e xetê xeta diket meþq
17 ) Ev renge dibêjit Xanî
Eger tu bi îz'an î
Bifikre kitêba sanî
di cildê ewwel da
ji cuz'ê 'aþir
di wereqa çarê da
Ji sehîfa destê rastê
di setirê salis de
ji kelîma sanî
bigir tu herfa çarê
Ew e tarîx ji bo Nûbiharê

 

[BERXEWDAN]

MANEYA BEYTAN
li hezar salê duduyan
di sedsala pêþîn da
ji dehsalê dawîn ê vê sedsalê
di sala çaran a wî dahsalê dawîn de
ji nîvê ewil ê wê salê
di meha sisiyan a wê salê de
di dehê yan jî heftiya duduyan ê wê mehê de
roja çaran a wî dehê duduyan
Ew e tarîx ji bo Nûbiharê
Binêre; Zinar, Zeynelabidîn; Nûbara Biçûkan a Ahmedê Xanî, wergera ser tîpên Latînî.
Li gorî vê dibe 11 yan jî 14'ê meha Adara 1094'ê Hîcrî, ku ew jî dibe 1683'yê Mîladî.
18 Çýkýntaþ, Abd¸laziz Halis, ''Mukkadime'', Mem û Zîn -tercuma menzûm a Tirkî ku nehatiye çapkirin, 1906. Neqil ji Beysanoðlu, Þevket, Diyarbakýrlý Fikir ve Sanat Adamlarý, ikinci cilt, Tanzimattan Cumhuriyet'e Kadar, Iþýl Matbaasý, Istanbul 1960, r. 334.
19 Amedî, Sadiq Bahaeddîn; Hozanvanêt Kurd, çapxaneyî Korrî Zanyarîy Iraq, Bexda, 1980, r. 308.
20 Nama Evdalê çelî hinartiye radyowa Kurdî roja 11/9/1977 bo programê ziman û edebê Kurdî. neqil ji; Amedî, Sadiq Bahaeddîn, Hozanvanêt Kurd, çapxaneyî Korrî Zanyarîy Iraq, Bexda, 1980, r. 309.
21 Bozarslan, M. Emîn; ''Pêþgotin'', Mem û Zîn, Ahmedê Xanî, Hasat Yayûnlarû, ¸ç¸nc¸ baskû, 1990, Istanbul r.14.
22 Bozarslan, M. Emîn; ''Roja ku di trîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'', pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 10,
23 Cûlemêrgî, Î; Xanê û Xanî Nû Roj, 11-17 çileyê Pêþîn, 1997, Istanbul.
24 Cûlemêrgî, Î; Xanê û Xanî; Nû Roj, 11-17 çileyê Pêþîn, 1997, Istanbul.
25 Kurdo, Prof. Qanatê; ''Pêþgotina Redaktor'', r. 8 Mem û Zîn, Moskova, 1962, neqil ji Bozarslan, M. Emîn, ''Roja ku di tarîtiyê de hilat: Ehmedê Xanî'', pêþgotin, Mem û Zîn, Ehmedê Xanî, Wergêrê tîpên Latînî û Kurdiya Xwerû: M. Emîn Bozarslan, 1995 Uppsala r. 10.
26 Husaini, Abdul-Hamîd; ''Ahmad-î Xanî va manzûma-yî Mam û Zîn'', Naþrîya-yî Danîþkada-yî adabîyat va ulûmî însanî-yî Tabrîz, 25(1352):105, r. 76, neqil ji Skakely, Ferhad r. 10.
27 Sykes, Mark; ''The Kurdish Tribs of the Ottoman Empire'', The Jurnal of The Royal Antropocal Institute, 38(1908) r. 451. Neqil ji Shakely, Ferhad; r.10.
28 Shakely, Ferhad, r.10
29 Ayhan, Medeni; Kürdistan'lý Filozof Ehmedê Xanî, Ankara, 1996 r. 2-3.
30 Alpaslan, Ismet: Her Yönüyle Aðrý, Ankara, 1995, r. 186.
31 neqil ji Alakom, Rohat; ''K¸rt Ulsal Manifestosu 300 Yaþýnda'', Özgür Politika, rojnameya rojane ku li Almanyayê derdikeve, hejmarên navbera 11-17'ê Îlona 1995-an.
32 ) Yek esmer û ya duwê zerî bû
yek horî ûya duwê perî bû
33 ) Ew rengî zeîf û jar bûbû
goya ku bi cismî tayê mû bû
Ew mû gerriya ji zaferanî
teþbîhê bi rengê rûyê Xanî
34 Ahmedê Xanî, gava di zîndanê de Memê bi çemê Dîcle re dide axaftin, yek bi yek navê wan taxên Cizîrê dide ku çem fetlok bi fetlok di nava wan re derbas dibe:
Westanî, û Nêrgizî û Seqlan
Derwaze û Omerî û Meydan
van seyregehan tu lê dikî geþt
Ez mame, ji bo mi ra der û deþt
35 Di Nûbara Biçûkan de pendeka Ahmedê Xanî heye ku ji yên din pirtir û eþkeretir xîtabî þehzadan dike û meriv dikare bigihîje wê qenaetê ku ew demekê mamosteyê wan bûye:
Ger te divêtin bibî mîr û ser û mu'teber,
Kizb û xîlafê mebêje ger te bikin ker bi ker
36 Sadiq Bahaeddîn Amedî çîrokeka gelêrî li ser têkiliyên nêz ên mîr û Xanî, ji devê Mehemmed Salih Cafer neqil dike ku ji hejmara 3-yan a sala 10-an a kovara Gelawêjê (1949) hatiye girtin. çîrok wiha ye: